قلعه بسطام در کنار روستای بسطام در حوالی شهر قره ضیاالدین استان آذربایجان غربی قرار دارد و بزرگ‌ترین قلعه تمدن اورارتویی در ایران و سومین قلعه بزرگ تمدن اورارتویی در دنیا محسوب می‌شود. این قلعه حدود ۲۸۰۰ سال قبل توسط اقوام اورارتو ساخته شد و زمانی یکی از استحکامات مهم و نفوذناپذیر اوراتورها بود. مجموعه تاریخی بسطام از جاهای دیدنی چالدران است که در سال ۱۳۵۲ هجری شمسی با شماره ۹۴۹ در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسید.
قلعه بسطام کجاست؟
قلعه بسطام از جاهای دیدنی استان آذربایجان غربی به شمار می‌رود و در همسایگی روستای بسطام در شهر قره ضیاالدین واقع شده است. روستای هدف گردشگری بسطام در غرب شهرستان چایپاره و در فاصله ۱۰ کیلومتری غرب شهر قره ضیاالدین در امتداد ساحل شمالی رودخانه آغ چای قرار دارد.
آدرس: استان آذربایجان غربی، شهر قره ضیاالدین، پنج کیلومتری غرب چایپاره، روستای بسطام
معرفی قلعه بسطام
قلعه بسطام از نظر وسعت سومین محوطه اورارتویی شناخته‌شده دنیا و بزرگ‌ترین قلعه اورارتویی در ایران به حساب می‌آید و قدمت ساخت آن بر اساس کتیبه به دست آمده از «روسای دوم»، یکی از پادشاهان اورارتویی، بین سال‌های ۶۴۵ و ۶۸۵ قبل از میلاد برآورده شده است.
یک هیئت باستان‌شناسی آلمانی در کاوش‌هایی که از سال ۱۹۶۹ تا ۱۹۷۸ میلادی در ناحیه بسطام و اطرافش انجام داد، موفق به کشف چهار دژ اورارتویی، یکی در بسطام و سه مورد در قلعه اوغلو، اوزوب تپه و آشاقی قوریل (هریک در چند کیلومتری بسطام)، یک کتیبه آسیب‌دیده اورارتویی و مقادیر قابل‌توجهی ظروف سفالی و فلزی شد.
اورارتو نام تمدنی در غرب آذربایجان امروز، شرق آناتولی و شمال کردستان کنونی و اطراف دریاچه وان و ارتفاعات ارمنستان بود که ساکنان آن جزو بخشی از نیاکان گرجی‌ها و ارمنی‌ها کنونی بوده‌اند و از حدود ۱,۵۰۰ سال تا ۶۰۰ سال پیش از میلاد بر منطقه حکمرانی می‌کردند.
این قلعه در بالای کوهی در کنار روستای بسطام قرار دارد و به شیوه معماری دوره اورارتویی دارای دیوارهای با پیش‌آمدگی و فرورفتگی است که به دره پایین آن اشراف کامل دارد. قلعه بسطام در آن زمان با هدف کنترل مسیرهای تجاری احداث شد که از طرف شرق ترکیه به شهرهای تبریز، اردبیل و حوزه دریاچه ارومیه رفت‌وآمد می‌کردند. همچنین به احتمال قوی و به شواهد افراد محلی این قلعه به‌صورت تونل حفاظتی بوده است که آن را به شهر چورس، پنجمین شهر بزرگ منطقه در آن زمان، متصل می‌کرد و در اطراف آن قلعه‌های کوچکی برای دیده‌بانی وجود داشت.
این قلعه با سلطه قوم ماد بر این منطقه به‌صورت متروکه ماند؛ گرچه در دوره قرون‌وسطا، هم‌زمان با دوره مغول توسط گروهی از مسیحیان مورد استفاده قرار گرفت و از آثار به‌جای مانده از آن‌ها نقش صلیب‌هایی است که روی صخره‌های شهر روسای وجود دارد. در شرق قلعه بقایای آبادی قدیمی قرار دارد که در دوره اورارتویی و نیز در قرون‌وسطا مسکونی بود و آب آن توسط مجرای آب قدیمی تامین می‌شد.
قلعه تاریخی بسطام از اهمیت تاریخی زیادی برخوردار است که در این راستا پرونده این اثر تاریخی برای ثبت در فهرست آثار جهانی آماده شده است. ضمن اینکه مجموعه تاریخی بسطام در سال ۱۳۵۲ هجری شمسی با شماره ۹۴۹ در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسید.
بخش‌های مختلف قلعه بسطام
بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسان و پژوهشگران، قلعه بسطام از سه قسمت پایین قلعه، میان قلعه و بالا قلعه تشکیل شده است. بخش نخست به سربازان و اسب‌ها، بخش دوم معبد و بخش سوم به پادشاه اورارتو اختصاص داشت. کتیبه کشف شده از قلعه بسطام که به زبان اورارتویی است، جهت مطالعات و بهره‌برداری محققان در موزه ملی تهران نگهداری می‌شود.
معماری قلعه بسطام
قلعه بسطام از معروف‌ترین شهرهای اورارتویی بود، ازاین‌رو، به شهر روسای نیز شهرت دارد. شهر روسای حدود ۳۲ هکتار است که شامل محوطه‌های اطراف قلعه نیز می‌شود.
آثار دوره اورارتویی بر معماری قلعه شامل ساختمان شرقی، منطقه مسکونی قلعه، آثار پشت دژ و کانال آبرسانی است. کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که این قلعه در مدت ۵۰ سال و در سه مرحله ساخته شد و دارای معبد، بازار و جایگاه حکومتی، برج، بارو و دروازه و راه‌های پنهانی خروج ویژه بوده است.
قلعه بسطام دیوار محکم سنگی دارد که روی صخره‌ای بلند قرار گرفته و رو به دشت و دره‌ای بزرگ است. سه اشکوب با کارکردهای گوناگون در قلعه وجود دارد. اشکوب زرین قلعه یکی از بخش‌های آن محسوب می‌شود که دروازه قلعه، مهمان‌سرا، اصطبل و جایگاه سربازان را در خود جای داده است. اشکوب میانی به نیایشگاهی با اتاق‌های گوناگون اختصاص دارد. اشکوب بالایی قلعه که اوج هنر معماری اورارتویی به حساب می‌آید، دارای سکونتگاه، جایگاه فرماندهی و راه‌های خروجی است.
مرمت قلعه بسطام
در سال‌های اخیر، عملیات فنس‌کشی در اطراف قلعه حدود ۶۲۰ متر انجام شده که این اقدام برای صیانت از محوطه تاریخی بوده است. عملیات مرمت این اثر در سال ۱۳۹۶ هجری شمسی به‌دلیل آماده‌سازی آن برای ثبت جهانی به‌صورت جدی‌تری دنبال شد. در حال حاضر برای بازدید و معرفی بهتر این اثر، مسیر جدید گردشگری داخل قلعه بین پایین قلعه و میان قلعه تعریف شده است تا گردشگران به‌راحتی به داخل قلعه تردد کنند.
نکات بازدید از قلعه بسطام
- قلعه بسطام یکی از جاذبه‌های تاریخی آذربایجان غربی است و هنگام بازدید از آن از ریختن زباله و نوشتن یادگاری بپرهیزید.
- اگر می‌خواهید به بسطام بروید، ترجیحا سفر خود را به فصل بهار و تابستان موکول کنید. البته اوایل فصل پاییز نیز برای سفر به بسطام مناسب است.
