تپه قلایچی مربوط به عصر آهن I- II است و در شهرستان بوکان، روستای قالایچی واقع شده است. این اثر در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۳۸۲۳ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
بوکان هویت تاریخی خود را از محوطه باستانی قلایچی در مجاورت روستای قلایچی در هشت کیلومتری شمالشرقی بوکان وام گرفته است که بازمانده یکی از مراکز بسیار مهم تمدن (ماناها) در حوزه شمال غرب ایران است و نماد تمدن و قانون در بین مردمان این نواحی بوده است.
متاسفانه قبل از اینکه کاوشهای باستانشناسی بر روی این مجموعه صورت بگیرد بصورت غیر قانونی کاوشهایی انجام گرفته که مجموعه ای نفیس از آجرهای لعابدار و اشیای قیمتی کشف شده در قلایچی سر از بازارهای خرید و فروش عتیقه در آورده است . هم اکنون بسیاری از اشیاء این مجموعه توسط مجموعه داران خصوصی یا در موزهای خارجی مانند (موزه ملی توکیو ، موزه شرق باستان ، توکیو ، و مرکز فرهنگی خاورمیانه ژاپن) خریداری شده و نگهداری میشود.
از جمله آثار به دست آمده در این منطقه، آجرهای منقوش و معبدی به شکل صلیب است که برخی از دیوارهای آن را با گل اخری رنگ آمیزی کرده بودند.
مانا یکی از حکومتهای ناشناخته شمال غرب ایران است و غیر از تپه قلایچی در تپه ‘زیویه’ کردستان و ‘حسنلو’ در آذربایجان غربی نیز نشانههای از مانایی ها پیدا شده است.
از دیگر آثار به دست آمده از این تپه علاوه بر معبد مرکزی، برجها و دیوارهای مربوط به آن، حیاط سنگفرش، پلههایی که به این حیاط متصل میشود، اتاقهایی با اندود گل اخری و نقاشیهایی با رنگهای سیاه و آبی و آجرهای منقوش دارای موضوعات انسانی، هندسی و گیاهی است.
روستای قلایچی در دوازده کیلومتری شمال شرقی شهر بوکان قرار دارد. برای اولین بار در سال ۱۳۶۳ ش کاوشهای باستانی شناسی در این تپه صورت گرفت و آثاری از هزاره اول ق. م در اثر این حفاریها نمایان گشت.
اسناد و مدارک باستانی مکشوفه از این منطقه نشان از یک تمدن کهن است که همزمان نمونههایی از این دست در حسنلو در نقده، زیوه در سقز حکایت از پیشینه تاریخی این دیار است، بوکان به پایگاه اشکانیان و ساسانیان نیز منتسب بوده زیرا تپههای خاکستری نشانگر آتشکدههای عهد زرتشت است.
طبق بررسیهای به عمل آمده در روند و خواستگاه پیدایش شهرها معلوم شده که خاورمیانه و مخصوصا مناطق غرب ایران جزو کهنترین تمدنهایی هستند که سابقه شهرنشینی آنها محرز شده است، بر همین اساس شهر کنونی بوکان نیز با توجه به قرارگیری در حیطه جغرافیایی فوق و نیز وجود دهها بنا تپه و سایت تاریخی در داخل و اطراف خود از کهنترین مکانهایی است که دارای سابقه شهرنشینی است.
قبل از آمدن آریاییها به ایران حکومتهای محلی زیادی در سلسله جبال زاگرس حکومت می کردند از میان دولتهایی که نخست در سرزمین آینده ماد تشکیل حکومت دادند میتوان مانا را نام برد مرکز دولت مزبور در جلگه جنوبی دریاچه ارومیه قرار دارد.
دولت مانا از قرن هشتم بارها با آشور و اورارتو به مبارزه برخاست و در واقع مغلوب هیچ یک از دول مزبور نشد، براساس پژوهشها و بررسیهای انجام گرفته آثار مربوط به دولت مانا از جنوب دریاچه ارومیه به دست آمده است.
این محدوده شامل شهرهای بوکان، نقده، اشنویه، پیرانشهر، سردشت، مهاباد، میاندوآب، شاهیندژ، سقز، بانه و بیجار و براساس یافتههای جدید مناطق زنجان و از آن طرف تا حوالی تبریز است.
در سال 1364 گروهی از باستانشناسان سازمان میراث فرهنگی کشور برای انجام یک فصل بررسی و شناسایی محوطههای باستانی عازم منطقه بوکان شدند، این گروه ضمن بازدیدهای خود با تپهای مواجه شد که از هر لحاظ حائز اهمیت بوده است در سطح تپه و نیز در گودهایی که توسط غارتگران فرهنگی ایجاد شده بود شمار زیادی آجر لعابدار و قطعات متعدد آن پیدا شد و بنا بر گفته اهالی این آجرها که عموما لعابدار و دارای نقوش گوناگون بوده دست به دست خرید و فروش میشد.
شایان ذکر است نمونه این آجرها از موزه ملی توکیو و مرکز مطالعات خاورمیانه ژاپن و... سر در آوردند بر این اساس سازمان میراث فرهنگی کشور در صدد بر آمد در این محوطه برنامه کاوش را به اجرا درآورد.
باستانشناسان طی یک فصل کاوش بخشهایی از یک سازه مهم معماری را از زیر خاک خارج کردند و همچنین کتیبه آرامی آن که سیزده سطر دارد طی این کاوشها به دست آمد این کتیبه به همراه آجرهای لعابدار مکشوفه از این فصل حفاری در موزه ایران باستان نگهداری میشود و طی طرح مشترکی از طرف دانشگاه تهران و موزه ایران باستان مورد مطالعه قرار گرفته است.
هیئت کاوشگران به بقایای معبدی دست یافت که طبق کتیبه آرامی آن متعلق به دوره مانا بوده و در واقع همان شهر ایزیرتو پایتخت ماناها است در اطراف قلایچی قلاع نظامی کوهستانی با عملکردهای استحفاظی دیدهبانی و تقویتی ایجاد شده است.
در دومین فصل کاوش هیئت کاوش قلایچی بزرگترین قلعه نظامی ماناها را در ساحل شمالی زرینه رود در بالای کوه مجاور روستای جان آقا شناسایی کرد علاوه بر این قلعه چند قلعه مانایی دیگر در فصلهای بعد در مکانهایی چون روستای اربنوس روستای آقا از توابع میاندوآب شناسایی کرد علاوه بر این قلعه چند قلعه مانایی دیگر در فصلهای بعد در مکانهایی چون روستای اربنوس روستای ساری قامیش عملکرد حفاظتی نسبت به شهر ایزیرتو داشتند.
در بالای تپه قلایچی مجموعهای معماری بدست آمد که مساحت آن یک هکتار است این مجموعه دارای یک ورودی و سه پله در ورودی است در کنار ورودی اتاقی کوچک وجود دارد و آثار دو پایه ستون در آن دیده میشود کف مجموعه به صورت سنگفرش بوده و در وسط این مجموعه تالار ستونداری وجود دارد که نسبت به کل مجموعه حالت مرکزیت به خود گرفته است.
غار طبیعی منطقه
غار طبیعی قلایچی در 12 کیلومتری شمال شرقی بوکان و در مجاورت محوطه باستانی قلایچی که از مراکز تمدن ماناییها بوده قرار گرفته و از جمله غارهای طبیعی به شمار میآید که در اثر نفوذ آب به درون لایه زمین شکل گرفته و از نظر ساختاری از جمله غنیترین غارهای مکشوف در ایران به شمار میرود.
دهانه غار قلایچی با قطر هشت متر در ارتفاع یکهزار و 750 متری کوهی با همین نام قرار دارد عمق چاه تا رسیدن به کف تالار نخست 110 متر بوده که مستلزم فرود روی تپهای 20 متری است.
لازم به ذکر است که عمیقترین چاه ایران با نام دریا در شهر رفسنجان به عمق 83 متر ثبت شده و این در حالی است که با کشف چاه اول این غار میتوان آن را با عمق 110 متر عمیقترین چاه طبیعی کشف شده در ایران نامید.