سه گنبد در شهر ارومیه آرامگاه بوده و در سال ۵۸۰ قمری در جنوب شرقی ارومیه ساخته شده. مقبره یا برج آجری سه گنبد که متعلق به قرن ششم هجری است، دارای سه کتیبه به خط کوفی در ورودی می باشد.
برخی از مورخین عقیده دارند که این بنا به جای آتشکده ای از دوره ساسانی احداث شده است، ولی هیچگونه سند معتبری مبنی بر صحت ادعای خود ندارند. کتیبه های مدخل بنا را که به خط کوفی است، از سنگ تراشیده اند و در پایان کتیبه، محرم سال ۵۸۰ هجری خوانده میشود.
از این رو شاید بتوان مقبره یا برج آجری سه گنبد را متعلق به قرن ششم هجری دانست. طبق این کتیبه این بنا به دستور یکی از امرای سلجوقی به نام شیث قاطه المظفری ساخته شده است.
از نظر معماری این بنا با مقابر قرن ششم هجری قمری بخصوص مقابر مراغه و سایر مقبره های دوره های سلجوقی مشابهت فراوانی دارد.
بنای تاریخی سه گنبد عبارت است از سکوی بلندی که به شکل استوانه و مدور ساخته شده است. قطر بنا 5 متر و ارتفاع آن 13 متر می باشد.
ساختمان فعلی دو طبقه است و در چهار سمت آن دریچه هایی وجود دارد. طبقه اول به نام سردابه خوانده می شود که دارای پوششی قوسدار است و بدین وسیله از طبقه دوم مجزا میشود. درب کوچک طبقه اول ۱ متر و ۷۰ سانت ارتفاع دارد. طبقه دوم که اتاق مقبره خوانده میشود دارای دری به ارتفاع دو و نیم متر است. به عبارت دیگر، بنای استوانه ای شکل مدور دارای دخمه ایست که قسمت فوقانی آن را به وسیله آجر تبدیل به بنایی شامل اتاق مقبره کرده اند و مدخل آن در یک قالب معماری پر نقش و نگار محاط شده و در بدنه استوانه ای برج تعبیه شده است؛ درگاه ورودی آن در میان طاقهای سطحی واقع شده و از لحاظ معماری زینت خاصی به آن بخشیده است.
سقف اصلی گنبد و دیوارهای آن تماما سالم و بر جا می باشد. طبقه دوم بنا مانند سایر مقادیر دوره سلجوقی روی سردابه احداث شده است. تزیینات سر در ورودی مقبره در نوع خود کم نظیر میباشد و به صورت قطعات سنگ و گچ با نقوش هندسی و کتیبه به خط کوفی تزیین شده است. مصالح قسمتهای تحتانی بنا از سنگهای تراش خاکستری رنگ ساخته شده و از این قسمت به بالا تمام مصالح بنا از آجرهای چهار گوش میباشد.
برخی از باستان شناسان معتقدند که در گذشته دو بنای دیگر در اطراف این برج وجود داشته است که مجموعا به این سه بنا، سه گنبد می گفتند.
این اثر در اورمیه، خیابان استاد برزگر واقع شده و در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۱۴ با شمارهٔ ثبت ۲۴۲ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
سه گنبد
سه گنبد از جاهای دیدنی ارومیه محسوب میشود که در سال ۵۸۰ هجری قمری در جنوب شرقی ارومیه ساخته شد. مهم‌ترین بخش این اثر تاریخی، تزیینات سر در ورودی مقبره است که به‌صورت قطعات سنگ و گچ با نقوش هندسی و کتیبه به خط کوفی تزیین شده است. این بنا در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۱۴ هجری شمسی با شماره ثبت ۲۴۲ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
سه گنبد ارومیه کجاست؟
سه‌گنبد نام برجی در جنوب شرقی شهر ارومیه در استان آذربایجان غربی است که در خیابان جانبازان (استاد برزگر) قرار دارد.
این بنای تاریخی که هم‌اکنون در قسمت پرجمعیت شهر خودنمایی می‌کند، مطابق متون تاریخی و با توجه به نقشه قدیمی شهر، قبلا در فاصله یک کیلومتری از دیوار حصار دفاعی ارومیه و در نزدیکی دروازه بازار باش قرار داشت.
آدرس: استان آذربایجان غربی، شهر ارومیه، خیابان جانبازان (استاد برزگر)
معرفی سه گنبد
سه گنبد یادگاری از دوره سلجوقیان است که همه ساله بهعنوان یکی از جاهای دیدنی استان آذربایجان غربی مورد بازدید گردشگران زیادی قرار می‌گیرد. این اثر در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۱۴ هجری شمسی با شماره ثبت ۲۴۲ بهعنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسید.
سه گنبد در زمینی ساخته شده که اطرافش را قبور زیادی اشغال کرده و احتمالا زمین مزبور صحن آن بوده است که عده‌ای را پس از مرگ به‌لحاظ قدسیت محل در آنجا دفن کرده‌اند. در این صورت، قبوری که در صحن مزبور وجود دارند، مربوط به طبقه ممتاز روحانی‌ها، سرداران و تجار و اشراف است.
آندره گدار، این بنا را در ردیف برج مدور مراغه و گنبد کبود قرار می‌دهد و می‌نویسد:با وجود اینکه در آن زمان استعمال تزیینات کاشی رواج داشت و در مقبره مومنه خاتون در نخجوان که در ۵۲۸ ساخته شده، کاشی به کار رفته است، در این مقبره کمترین اثری از رنگ‌آمیزی به نظر نمی‌رسد. نکته دیگر حروف، خطوط و نقوش هندسی سه گنبد است که با سنگ ساخته شده و این دلیل است که معماران عادت داشتند بعضی قسمتهای تزیین‌شده را نسبت به خود بنا متفاوت بسازند.
به‌خاطر جلوگیری از هرگونه صدمه به سه گنبد، اطراف محوطه آن با نرده‌های فلزی و محوطه‌سازی محصور شده است.
تاریخچه سه گنبد
مقبره یا برج آجری سه گنبد متعلق به قرن ششم هجری قمری است که تا قرن نوزدهم به هیچ‌عنوان مورد توجه نبود و برای اولین بار در سال ۱۸۵۲ میلادی از طرف نخانیکوف به دنیای هنر شناسانده شد.
با توجه به کتیبه سردر ورودی برج که از طرف خانیکوف خوانده و از طرف موسی پسر ابومنصور ساخته شده است، تاریخ بنای آن چنانکه از جمله آخر کتیبه سوم خوانده میشود، «فی شهر محرم ثمانین و خمسمائه» مصادف با سال ۵۸۰ هجری قمری (۱۱۸۴ میلادی) و مربوط به دوره سلجوقیان است.
برخی از مورخان عقیده دارند که این بنا به‌جای آتشکده‌ای از دوره ساسانی احداث شده؛ ولی هیچگونه سند معتبری برای صحت این ادعا به دست نیامده است. طبق کتیبه، این بنا به دستور یکی از امرای سلجوقی به نام شیث قاطه المظفری ساخته شد. ضمن اینکه سه گنبد از نظر معماری با مقبره‌های قرن ششم هجری قمری به‌خصوص مراغه و سایر مقبره‌های دوره سلجوقی شباهت فراوانی دارد.
معماری سه گنبد
سه گنبد ارومیه به‌شکل استوانه ساخته شده و قطر آن پنج متر و ارتفاعش ۱۳ متر است. نقشه اصلی برج دایره‌ای شکل است که قسمت جلوخان آن به‌شکل قابی مستطیلی در بدنه استوانه‌ای برج اضافه شده است. این مقبره به‌شکل گنبدهای مراغه، مرکب از سکوی سنگی بلندی حاوی یک دخمه است که در بالای آن بنایی آجری قرار داده‌اند که شامل اتاق مقبره میشود.
ساختمان فعلی دو طبقه دارد که دارای دو نورگیر در دو طرف بنا به‌صورت شمالی و جنوبی است که به‌وسیله چهار کانال با دو فضای طبقه بالا و پایین ارتباط دارد و جلوه خاصی به این بنای تاریخی بخشیده است. طبقه اول به نام سردابه خوانده میشود که دارای پوششی قوسدار است و به این وسیله از طبقه دوم مجزا میشود. در کوچک طبقه اول یک متر و ۷۰ سانتی‌متر ارتفاع دارد.
طبقه دوم که اتاق مقبره خوانده میشود، دارای دری به ارتفاع ۲٫۵ متر است. سقف اصلی گنبد و دیوارهای آن تماما سالم و پابرجا هستند. طبقه دوم بنا مانند سایر بناهای دوره سلجوقی روی سردابه احداث شده است. تزیینات سر در ورودی مقبره به‌صورت قطعات سنگ و گچ با نقوش هندسی و کتیبه به خط کوفی تزیین شده است.
مصالح قسمتهای پایینی بنا تا ارتفاع حدود ۳٫۶ متر از سنگهای تراش خاکستری‌رنگ ساخته شده و از این قسمت به بالا تمام مصالح بنا از آجرهای چهارگوش هستند.
سه کتیبه کوفی روی در ورودی برج قرار دارد که در قسمت فوقانی آن مقرنس‌کاری ساده‌ای در سه ردیف دیده میشود.
نقشه داخلی دخمه و اتاق مقبره مربعی شکل است که معمار با مهارتی خاص آن را در برجی استوانه‌ای قرار داده و مجددا این اتاق را با تدابیر معماری به دایره تبدیل و آنگاه گنبد را برآن برافراشته است. در دیوار اتاق مقبره، تزییناتی همچون طاق‌نماهای هلالی تیز و کاربندی و مقرنس در کنج‌ها به چشم می‌خورد. سقف این اتاق قبه‌ای شکل و طرز چیدن آجرهای آن حلقوی و به حالت تک مرکزی است. کف اتاق مقبره در دخمه زیری فرو ریخته و تنها در اطراف، بقایای مختصری از آن موجود است.
دخمه با طاقهای هلالی آجری پوشیده شده بود که این موضوع در پایه طاق‌ها دیده میشود. کف دخمه با طرح‌های زیبای هندسی از آجر کار شده است و ارتفاع آن به‌خاطر تخریب سقف به‌درستی معلوم نیست؛ اما مطابق اندازه‌گیری انجام‌شده تقریبا می‌توان بلندی این دخمه را ۵٫۱ متر دانست.
نکته مهم هنری بنای سه گنبد گذشته از گنبد رفیع با ۹ متر ارتفاع و مقرنس‌کاری، وجود تزیینات سنگی است. علاوه بر این، سر در آن مزین به نقش‌ونگارهای بدیع و زیبایی است و با وجود اینکه در آن زمان کاربرد تزیینات کاشی رواج داشت؛ در این مقبره کوچک‌ترین اثری از رنگ‌آمیزی دیده نمی‌شود. حروف، خطوط و نقوش هندسی سه گنبد نیز با سنگ ساخته شده‌اند.
گرچه از تزیینات رنگی در سازه استفاده نشده؛ معمار برای نمایش مهارت خود از آجر و سنگ‌ها بسیار روشن استفاده کرده که متاسفانه بر اثر بی توجهی، قسمت‌هایی از این تزیینات و خطوط بسیار زیبا از بین رفته است.
در سال‌های اخیر بر اثر توجه به حفظ آثار تاریخی، به تعمیر آن اقدام شده و قسمتهای آسیب‌دیده سنگهای نما و... به سبک اصلی مرمت شده است.
علت نامگذاری سه گنبد
در بالای دخمه و اتاق مقبره اثر دو گنبد بیشتر نمایان نیست. آیا باید فرض کرد به‌جای سقف مخروطی شکل که در آذربایجان در عهد سلجوقیان بر این قبیل بناها قرار می‌دادند، گنبد سومی نیز وجود داشته است؟
علی‌رغم اصطلاح عامه که آن را سه گنبد خوانده‌اند، باید گفت سومین گنبد فقط عبارت از سقفی ساده بوده است. به عبارتی دیگر، در داخل این برج دو طاق مجزا از یکدیگر ساخته شده است و روی گنبد اصلی، گنبد کوچک‌تری احداث کرده‌اند و ازاین‌رو بهعنوان سه گنبد شناخته میشود. بعضی در وجه تسمیه آن به سه گنبد گفته‌اند که دو بنای دیگر در مجاورت ده چهریق در نزدیکی سلماس وجود داشته است که مجموع این سه بنا را سه گنبد می‌خواندند.
نکات بازدید از سه گنبد
چند تکه سنگ سیاه با نقاشی هایی روی آن‌ها
- بازدید از سه گنبد مستلزم پرداخت هزینه ورودی است.
- در محوطه این برج تاریخی، موزه‌ای از سنگهای تاریخی نیز وجود دارد.
